Ұмай ана туралы аңыз

 (Дереккөз: Байжанова Г. От великих матерей до ведьм и дьяволиц: все о женщинах в казахских мифах и легендах / Г. Байжанова // Курсив. – 2024. – № 9. – https://kz.kursiv.media/2024-03-08/print1026-glbj-kazakh-myths/)

Ұмай ана туралы аңыздың шығу тегі ежелгі тәңіршілдік сеніміне барып тіреледі. Ежелгі түркі халықтарының нанымында Ұмай – үш мүйізді тәж киген сұлу әрі жас келбеттегі әйел бейнесінде сипатталады. Бұл үшмүйізділік оның үш шыңды қасиетті таумен байланысын білдіреді. Аңыз бойынша, Ұмай ананың мекені – үш шыңды қасиетті Мұзтау (Белуха) тауы деп есептелген. Аңызға сәйкес, Ұмай ана күн сайын таңғы алғашқы шапақпен бірге жерге түседі. Ол қолында садақ пен жебелерін ұстап, аналардың құрсағындағы сәбилерді, жаңа туған нәрестелерді жаман рухтардан қорғайды. Өйткені ежелгі сенім бойынша, жаман рухтар адамға еніп, жүкті әйелдің құрсағына да ене алатын, нәтижесінде баланың түсік болып қалуына немесе өлі тууына себеп болатын. Ұмай ана нәрестенің жарық дүниеге аман-есен келуіне көмектескен. Кейде ол босануды қиындататын жаман рухтармен күресуге мәжбүр болған. Егер әйел босану кезінде қатты қиналса, бұл Ұмай ананың сәбиді жарыққа шығаруға тырысып, жаман рухпен айқасып жатқанын білдірген. Ол кіндік кесу рәсіміне де қатысқан. Ұмай ана нәрестені қорғап қана қоймай, оған қамқорлық жасап, бет-жүзін жуып, кірпіктерін тазалап, күлімсіретіп, онымен өз тілімен сөйлесетін. Аңыздарда Ұмай мен сәбилердің бір-бірін жақсы түсінетіні айтылады. Кейде сәби бесікте жатып кенеттен күліп, қуаныш білдіретін болса, бұл Ұмай ананың оның қасында екенін білдірген. Ал бала түсінде жылап, мазасыз ұйықтаса, бұл Ұмайдың одан алыстап кеткенінің белгісі деп саналған.

Бала алты айлық болған кезде, Ұмай анаға арнайы құрбандық шалу рәсімі жасалған. Үйге бақсы шақырылып, арнайы жоралғылар өткізіліп, жас бұзау құрбандыққа шалынған. Осы рәсім кезінде Ұмай ананың балаға қамқор болып, оны қорғауын сұраған. Сонымен қатар, бесікке садақ пен жебенің кішкентай үлгісі ілінген. Бұл – Ұмай ананың қаруының белгісі болып, сәбиді жаман рухтардан қорғайды деп сенген. Ұмай ана нәрестені бес-алты жасқа дейін қорғап, оған жол көрсетіп отырған. Ол бала өздігінен еркін жүріп, жүгіріп, айналасындағылардың сөзін түсініп, еркін сөйлей бастаған кезде, оның қамқорлығы аяқталатын. Бала өз ата-анасының, туған-туыстарының ортасына сіңісіп, еңбекке үйреніп, құрдастарымен ойнап, қоршаған ортаға бейімделген соң, Ұмай анамен байланысы үзілген.

Десе де, оның аналар мен балаларға деген қамқорлығы, мейірімі туралы аңыздар әлі күнге дейін халық жадында сақталған. Ұмай ана – ұрпақ жалғастығының, отбасы берекесінің, аналардың қорғанышы ретінде әлі де киелі бейне болып саналады.